Văn bia Tổ sư bi ký (1715). Ảnh: H.G
Các ý kiến khác nhau
Trong sách Kiến văn tiểu lục, Lê Quý Đôn đã ghi lại những thông tin về thiền sư Minh Châu Hương Hải, bao gồm thân thế và hành trạng của ngài. Dựa vào đó, nhiều nhà nghiên cứu như Nguyễn Lang, Thích Thanh Từ và Lê Mạnh Thát cũng đã đồng ý rằng quê hương của thiền sư Hương Hải là làng Bình An Thượng, phủ Thăng Hoa. Tuy nhiên, chưa có xác định chính xác làng này thuộc địa phương nào hiện nay.
Năm 2015, Đại đức Thích Đồng Dưỡng đã phát hiện một bản Hương Hải thiền sư ngữ lục mới cùng với địa bạ xã Bình An Thượng, mà xác định làng này nằm trong thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên. Điều này khác biệt so với ý kiến của Lê Thí, người cho rằng Thiền sư Hương Hải quê ở làng Bình Yên thượng, huyện Lễ Dương. Tuy nhiên, không có sử liệu chứng minh cho ý kiến này.
Làng Bình An Thượng từ thời chúa Nguyễn đến thời vua Gia Long
Ngoài Hương Hải thiền sư ngữ lục, tấm bia Tổ sư bi ký (1715) cũng xác nhận rằng "Xưa quê cũ vốn ở làng Áng Độ tỉnh Nghệ An, sau đó cụ cao tổ dời làng cũ đến sinh sống ở xã Bình An Thượng thuộc Chu Tượng phủ Thăng Hoa xứ Quảng Nam". Chi tiết này là thông tin quan trọng nhất để định danh làng Bình An Thượng trong hàng chục làng Bình An khác ở Quảng Nam thời chúa Nguyễn.
Trong các thư mục Phủ biên tạp lục, có đến 62 đơn vị làng chuyên nghề đóng thuyền thuộc Chu Tượng, bao gồm các làng như Thạch Tân (Tam Kỳ), Ngọc Sơn (Thăng Bình), Cẩm Sơn (Duy Xuyên), Đồng Tràm (Quế Sơn)... Trong đó không có xã Bình An Thượng, nhưng lại có 4 làng khác cùng tên Bình An. Bên cạnh đó, tên xã Bình An Thượng cũng được thấy trong thuộc Hà Bạc. Vì vậy, rất dễ nhầm lẫn rằng quê hương của Thiền sư Minh Châu Hương Hải là Bình An Thượng thuộc Hà Bạc.
Từ khi đổi tên thành Thượng Bình cho đến nay
Vào năm 1827, thuộc Chu Tượng bị xóa bỏ. Đến năm 1836, khi huyện Quế Sơn được lập, Bình An Thượng thuộc về huyện Quế Sơn, phủ Thăng Hoa. Sau này, tên làng này đã được đổi thành Thượng Bình, do lệnh kiêng húy chữ An.
Trên bản đồ chiến sự Đà Nẵng năm 1859, xã Thượng Bình nằm gần bờ nam sông Thu Bồn, gồm làng Câu Lâu, Mỹ Xuyên Đông và được bao quanh bởi sông. Điều này trùng khớp với mô tả của xã Bình An Thượng trong địa bạ. Xin chú thích hình ảnh này ^1^.
Vào năm 1888, tổng Ngọc Sơn bị thu nhỏ. Từ đó, xã Thượng Bình chính thức chuyển từ huyện Quế Sơn, phủ Thăng Bình sang huyện Duy Xuyên, phủ Điện Bàn. Sau này, huyện Duy Xuyên được đổi thành phủ Duy Xuyên, quản hạt 10 tổng, 155 xã. Lúc này, xã Thượng Bình thuộc về tổng Mậu Hòa, phủ Duy Xuyên.
Làng Thượng Bình nằm sát bên bờ sông Thu Bồn, và trong những trận lụt lớn, thường bị sạt lở. Do đó, phần lớn diện tích đất của làng đã biến mất vào dòng chảy của sông. Dân làng đã di trú và sống tại các làng lân cận, bao gồm xóm An Bình, xã Xuyên Mỹ. Trên bản đồ khu vực Hội An năm 1965 - 1970, không còn tìm thấy tên Thượng Bình, chỉ có ấp Bình An ^2^. Sau năm 1975, thành lập thôn Tiệm Rượu thuộc xã Duy An, khối phố Bình An, thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên.
Dựa vào nhiều nguồn sử liệu, chúng tôi xác định quê hương của Thiền sư Hương Hải là làng Bình An Thượng thuộc Chu Tượng, phủ Thăng Hoa thời chúa Nguyễn ngày nay thuộc khối phố Bình An, thị trấn Nam Phước, huyện Duy Xuyên.
Kết luận này giúp chỉnh sửa thông tin không chính xác về quê hương của Thiền sư Hương Hải: không phải là xã Bình An Thượng, thuộc Hà Bạc (thời chúa Nguyễn) hay Bình An Thượng xã Hà Bạc thôn (đầu triều Nguyễn) và không thuộc xã Bình Dương, huyện Thăng Bình ngày nay.
