Ngôi đền lưu giữ dấu ấn lịch sử và văn hóa đặc sắc
Làng Nhội, hay còn được gọi là làng Đông Anh, nằm trong vùng văn hóa Đông Ngàn xưa. Đường từ thị trấn Đông Anh, qua làng Đào Thục nổi tiếng với màn trò rối nước, du khách sẽ đến làng cổ lưu truyền huyền thoại về Bạch Kê tinh trên núi Thất Diệu, nơi quấy phá vua Thục Phán trong việc xây thành Cổ Loa.
Theo truyền thuyết, vua Thục đã đắp thành ở đất Việt Thường rộng nghìn trượng, hình dạng tròn như hình con ốc, được gọi là Loa Thành. Thành này đã bị đổ nhiều lần, và vua đã khấn trời đất và thần núi sông sau đó khởi công xây lại. Thần Rùa Vàng tiết lộ rằng có con quỷ Bạch Kê tinh nấp trong núi Thất Diệu, tinh khí của núi sông vùng này gây ra việc thành xây lại nhiều lần. Sau khi thần Kim Quy trợ giúp vua trừ diệt Bạch Kê tinh, thành Cổ Loa mới được xây dựng. Để tưởng nhớ công tích đó, nhà vua đã xây đền để thờ Huyền Thiên Trấn Vũ trên đỉnh núi Sái.
Đền Sái - Di tích lịch sử văn hóa Đông Ngàn xưa
Theo truyền thuyết, khi các nàng tiên nữ được Ngọc Hoàng cử xuống gánh đất để xây thành cho nhà Thục, họ đã làm rơi đất ở đền Sái, từ đó mọc lên 7 ngọn núi được gọi là Thất Diệu Sơn. Đến nay, người dân vẫn gọi giếng trong vắt trên đỉnh núi là Giếng Cô Tiên. Mạch nước ngầm đưa về giếng không bao giờ cạn, và dân gian viếng đền xong thường đến đây uống nước để hy vọng mọi điều tốt đẹp sẽ đến.
Vào năm 1011, vua Lý Công Uẩn, sau khi dời đô Hoa Lư về Thăng Long, đã đến đền Sái. Vua Lý biết rằng phương Bắc có một ngôi chùa thờ quan Trấn Vũ rất linh thiêng, vì vậy ông đã lên đền Sái làm lễ rước cờ hiệu và đưa đức Huyền Thiên Trấn Vũ về kinh đô Thăng Long. Cùng năm đó, vua Lý Công Uẩn cũng cho xây đền Quán Thánh bên Hồ Tây, không chỉ làm lễ thờ cúng mà còn để phục vụ công việc của hoàng đế. Hiện nay, đền Sái vẫn còn lệnh bài của vua Lý Công Uẩn:
“Nay Trẫm lập thêm ngôi đền nữa, đầu hồ Cửa Bắc để thờ Người; rước duệ hiệu về nơi Kinh thờ cúng”
Theo một truyền thuyết khác, Lý Thái Tổ sau khi dời đô ra Thăng Long, đã đến núi Sái để thỉnh cầu với Huyền Thiên và từ đó sinh được hoàng tử. Vì công đức của Huyền Thiên Trấn Vũ rất to lớn, nhà vua đã cho xây đền Quán Thánh để thờ và xin rước duệ hiệu Huyền Thiên về đó.
Ngày nay, đền Sái vẫn ấn tượng nằm trên đỉnh núi cao. Kiến trúc của đền được xây dựng theo phong cách "Tiền Thần hậu Phật". Cổng đền cao chót vót, gồm ba cửa chính và hai cửa phụ, được gọi là ngũ môn quan. Có câu đối ghi trên ngỏ của cổng Tam quan:
"Lâu đài chiêm bái lòng ngưỡng vọng, Tam quan xã ngắm thấy cao vời"
Qua cổng Tam quan là gác chuông được xây dựng lại vào năm 1989 sau khi bị hủy hoại. Gác chuông có quả chuông được đúc năm Thành Thái thứ 10 triều Nguyễn bởi dân làng Nhội. Hiện trên gác chuông có tấm bia trụ "Huyền Thiên Đạo Quán" dựng năm Chính Hoà Tân Tỵ (1701) với các hình sen, gà trống và rắn thần được khắc trên bề mặt của bia.
Tam quan đền Sái - Điểm nhấn kiến trúc của đền
Đền Sái có nhiều cổ vật quý hiếm được lưu giữ trong nhà tiền tế trùng tu năm 1999. Đền còn lưu giữ nhiều đồ thờ cổ và tượng thần Huyền Thiên Trấn Vũ bằng đất sơn son thếp vàng. Đền còn có những tượng phụ mẫu và cây hương đá niên hiệu Chính Hoà từ thế kỉ XVII. Đền Sái một thời có lệnh bài của vua Lý Công Uẩn và là nơi thờ tự của Thị huyện một thời.
Đền Sái là một di tích lịch sử văn hóa quý giá, với kiến trúc độc đáo và những câu chuyện lịch sử đặc biệt. Nó đã được Nhà nước xếp hạng là Di tích Lịch sử Nghệ thuật Kiến trúc vào ngày 27/01/1986.
Lễ hội độc đáo với nghi lễ rước vua giả
Đền Sái là nơi vua Thục An Dương Vương bái yết đức thành Huyền Thiên. Câu đối ghi tại đền Sái nói rõ:
"Trên đỉnh núi, lầu gác nguy nga, qui hợp lĩnh, thuỵ ứng trời nam sinh Thái Đức. Trước ngũ quan, tướng quan triều bái, hùng bưu quỳ lậy, vang truyền đất Bắc tỏ công thần"
Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư, "Bấy giờ, Thục Vương cho đắp thành rộng nghìn trượng hình con ốc nên gọi là Loa Thành để chống trả quân xâm lược Triệu Đà". Hàng năm, vua xa giá về đền bái yết. Sau đó, vua nhận thấy việc đi lại từ Cổ Loa về đền Sái tốn công sức của dân, vì vậy ông cho phép người dân làng Thụy Lôi đóng vai vua để làm lễ rước vua giả theo lễ hội.
Lễ hội đền Sái được dân làng Thụy Lôi chuẩn bị công phu trong tháng Giêng. Để đón vua về, dân làng lo sửa đường xá và cây cầu. Con đường từ ngày xưa vua Thục đi nay được gọi là "đường cái thờ", chính là con đường của làng và đường lên đền Sái.
Lễ hội bắt đầu vào ngày 6 của tháng Giêng. Mọi người trong làng đến đình xây dựng đền giả cho vua chúa và các quan, gọi là lễ dựng dinh. Ngày thứ 8, dân làng làm bánh chưng, bánh giầy để làm cỗ thí ở lễ bánh tiến vua. Ngày thứ 9, dân làng giết trâu, bò, lợn để làm lễ Thánh, sau đó chầu dân làng và binh lính. Ngày thứ 10, dân làng tổ chức lễ tại đình làng Nhội.
Từ ngày 11, lễ hội bắt đầu. Người được chọn đóng vai vua tự đi lên Đền Thượng để làm lễ tế Đức Thánh Cao Sơn Đại Vương. Người được chọn làm chúa lên đền Sái để làm lễ thỉnh Đức Thánh Huyền Thiên Trấn Vũ. Sau đó, chúa và vua cùng tham dự lễ ướm gươm, chém ba nhát vào tảng đá lớn, tượng trưng cho việc chém đầu gà trắng - Bạch Kê Tinh thời xưa.
Rước Chúa - Một nét độc đáo trong lễ hội đền Sái
Sau lễ ướm gươm và mừng tự, cả đoàn vua, chúa, kiệu, phướn, cờ, quạt... lên đền Sái để bái yết Huyền Thiên Trấn Vũ và làm lễ Thỉnh sinh, cầu cho mưa thuận gió hòa, sự an lành và ấm no mọi người.
Lễ hội tiếp tục với yến tiệc phục vụ mọi người thưởng thức. Sau khi yến tiệc tan, Chúa được vào yết kiến vua theo nghi lễ truyền thống. Chúa phải đi bộ ba vòng quanh đình trước khi được vào yết kiến.
Sau lễ bái xong, vua chúa được rước trên kiệu. Đoàn rước diễn ra trong tiếng nhạc và tiếng chiêng trống vang lên, vừa trang nghiêm nhưng vẫn rất nhộn nhịp và phấn khởi. Khi đến cánh đồng Chầu, vua làm lễ bái vọng đức thánh Huyền Thiên trên đền Sái. Sau đó, đoàn trở về đình. Đình làng được trang trí lộng lẫy với cờ xí rợp trời, Dinh Vua đóng trong sân đình, dinh Chúa đặt ngoài đình. Vua ngồi trên ngai sơn son thếp vàng trên sập cao ở giữa đình. Trước đình làng vẫn còn dinh Quan Đề Lĩnh và dinh Quan Tán Lý bên phải, dinh Quan Thự Vệ bên trái. Phía đầu hồi đình bên phải là dinh Chúa và phía sau dinh Chúa là dinh Quan Trấn Thủ.
Trong suốt thời gian diễn ra lễ hội, còn có nhiều hoạt động như đấu vật cổ truyền, hát dân ca, thi chọi gà... Các "vua" sau lễ rước trở về đình và được bà con làng xóm chúc mừng. Những người được phong làm "vua" phải đáp ứng nhiều yêu cầu về đức độ, sức khỏe và tuổi tác. Phong tục này và lễ hội rước vua giả đã được khôi phục từ những năm 80 của thế kỷ XX, và đến nay, lễ hội vẫn được tổ chức đều đặn bởi UBND xã Thụy Lâm và UBND huyện Đông Anh, giúp bổ sung đời sống văn hóa và du lịch của Đông Anh - Hà Nội.
Kết luận
Đền Sái là một di tích lịch sử văn hóa quý giá của Việt Nam, mang trong mình những câu chuyện lịch sử và truyền thuyết hấp dẫn. Di tích này không chỉ là một địa điểm du lịch hấp dẫn mà còn là một địa chỉ quan trọng đối với lịch sử và văn hóa dân tộc. Lễ hội rước vua giả là một nền văn hóa độc đáo, góp phần bảo tồn và tái hiện lại những truyền thống lâu đời của dân tộc. Đến đền Sái, du khách không chỉ có cơ hội khám phá di tích lịch sử và kiến trúc đặc biệt mà còn được tham gia vào lễ hội độc đáo để trải nghiệm văn hóa dân tộc sôi động.
